Коллеги - педагогический журнал Казахстана
Наша библиотека
| Главная » Файлы » В помощь учителю » Казахский язык и литература |
Азаттық жырларындағы ұлттық мәдени ерекшелік
| [ Скачать с сервера (67.5 Kb) ] | 2015-06-13, 11:36 AM |
| Тіл – адамның іс-әрекет ету процесінде танымдық және коммуникативтік қызмет атқаратын, табиғаттың кез келген құбылысын бейнелей алатын таңбалар желісі. Танымдық сипаттағы тіл кез келген этностың болмыс-бітімін, тыныс-тіршілігін, бір сөзбен айтқанда мәдениетін өзінің әдеби тілі арқылы жеткізеді. Бұл бағыттағы зерттеулер лингвомәдени танымдық негізбен ұштасқан ғылыми өрісте зерттеліп жүргені аян. А.Седімбекше айтсақ, мәдениет арқылы этностың тарихи, мекендік, мемлекеттік, экономикалық, әлеуметтік, этнографиялық болмыс-бейнесі көрініс табады. Ұлттық-мәдени ерекшелігін сипаттау сол халықтың төл туындыларына жетелейді. Бұл жөнінде Н.В.Гоголь «Ақын өмірге өз халқының көзқарасымен қарап, әр нәрсені ұлттық психологияға сәйкес құбылыстай сезініп, толғанғанда ғана ұлттық сипатты бейнелеп беруі мүмкін» дейді. Қазақ поэзиясы күні кеше де, бүгін де ұлттық дәстүрді, ұлттық сипат пен ұлттық нақышты, халықтың ұлттық мінезін сипаттап, тарихи желісін бейнелеп берумен келе жатқан архив. Тәуелсіздікке қол жеткізген кезеңнен бастап келе жатқан поэзиямыздың бір шоғыры азаттық жырларға арналған. Бұл ең алдымен ұлттық-мәдени ерекшелікпен байланысты. Тәуелсіздікті сезінген ақындар сомдаған жырлардың ұлттық нақышпен, мәдениетпен көмкерілуі заңды. «Образға бірінші тән қасиет – ұлттық ерекшелік, ұлттық бояу»– дейді академик Р.Нұрғали. Қазақ поэзиясындағы азаттыққа қол жеткізу жолын сипаттаған детальдар «бұғау», «кісен», «қамыт», «көген», «шідер», «құрсау», «ноқта», «тұзақ» сынды бірліктер. Мәселен, Ұ.Есдәулет Атамекен – алып тозақ мойыныңды қамыт қажап, мойыдың-ау, ғаріп қазақ, аһ ұрып– десе, Қ.Шаңғытбаев поэзиясынан былай көрініс тапқан: Азат елдің азаматы – мен енді, Кең кезеңге кеуіл сорлы кенелді. Келем, міне, алшақ басып елімде Ағытып ап мойнымдағы көгенді К.Ахметова «Бұл ғасыр – біздің ғасыр ұзақ күткен, Үзілген ноқта, бұғау, тұзақ біткен» деп толғаса, А.Қани «Шыңғыртып байлап // Мағжанның жырын шынжырға» деп отарлау саясатының жырды да бодандауын ашумен айшықтауы үндескен жыр жолдарын жазған. Бұлардың барлығы азаттық жырларға жету жолындағы қазақ ұлттық мәдениетін сипаттауға бағытталған ерекшеліктер. Бұғау – қылмысты адамның екі қолына, мойнына, аяғына салатын шынжыр, металл шеңбер. Кісен – қол аяққа салынатын темір бұғау. Қамыт – аттың мойнына кигізілетін, имектеу келген ағаш жақтаулары бар арба-шана әбзелі. Көген – қой, қозы-лақтарды мойындарынан тізбектеп, желі арқанға қатарлап байлайтын бұршақтар тізбегі. Шідер – аттың алдыңғы екі аяғы мен артқы бір аяғын қосып салынатын тұсау. Құрсау – белгілі бір затты қысып тұру үшін, сыртынан айналдыра ұстатқан темір шеңбер. Ноқта – мал басына кигізетін ауыздығы жоқ жүген тәрізді әбзел. Тұзақ – есіп, ілмектеліп жасалған аңшы құралы. Тұзақтау – бұғалық жасап байлау. Шынжыр – бір-біріне ілмектелген шығыршықтар тізбегі Азаттық жырларында ұлттық сипат, ұлттық нақышпен қатар халықтық қасиет, ұлттық мінез жырланбай қоймайды. Тіпті, кейде өлеңнің өн бойынан көрініс табады. Ұлттық характер – әдеби шығармадағы кейіпкердің ұлттық сипатымен ерекшеленген мінез-бітімі, оның белгілі бір халықтың өкілі екендігін танытатын психологиялық және ойлау, сөйлеу өзгешелігі. Ұлттық характер – тарихи категория. Ол қоғамдық, рухани, экономикалық және саяси жағдайларға сәйкес қалыптасады. Дүниені ұлттық түсінікпен қабылдау жолы қай адамға болсын тән қасиет. Өнерде, әдебиетте адам бейнесінен бұл қасиет толық көрініп отырады. Әр халықтың өз эпикалық туындыларын олардың талай замандар ұлт болып қалыптасуынан бөліп қарауға болмайды. Сондықтан шығармада ұлттық характер жасау үшін оның дүние танымын, психологиясын, әдет-ғұрыптарын т.б қасиеттерін білу керек ...Тек қорықпаған дұшпаннан, Текті ұрпағы тепсініп, Туырлықтай жерін қорғар дейтін Ұлы Даланың!– деп ақын Ә.Қайырбеков ешбір жаудан қаймықпаған қазақы мінезді айта келе, оның, яғни қазақ халқының асау мінезін «тепсініп» деталімен беруі айшықты, бірден ерекше мінез сезіледі. Тепсінген атты көз алдымызға елестетер болсақ, ешкімге, ештенеге бағынбайтын асаулықты көреміз. Қазақ та біреудің ырқымен кетпей, тарлықтан тепсініп шықты. Қидасында намыс қайраған, Қантөгісте жауы жайраған. Қабырғасы сөгілгенде қыңбаған, Қайғыдан иілсе де сынбаған. Ақын ұлы намыстың есебі – ұлы күшке апарғанын ерекше айшықтайды. Қазақ ешуақытта біреумен соғыспаған. Тек жаудан қорғанған. Ақын жырында бұл да ескерусіз қалмаған: «Жағаға дұшпан қолы тимеске, Жазықсыздан бекер күймеске»– Ақындардың ұлттық нақышты өрнектеуі өз алдына, ұлттық мәдениетімізді дәріптеудің орны бөлек. Жаңа тәуелсіздік заманасы қазақтың ұлттық мәдениетін мемлекеттік деңгейге көтерді. Ол көпұлттық сипаты бар Қазақстан мәдениетінің өзегіне айналды. Ұзақ жылғы қуғын-сүргін, зобалаңнан ақталған қазақ мәдениетінің ұлыларының мұрасы халық қазынасына қосылды. Ұлттық мәдениет әдебиетте, ғұламалар туындыларында бүгінгі күнде көрініс тауып келеді. А.Қани елін егемендікке үндеген Мағжан, Шәкәрім, Міржақып сынды Алаш қайраткерлерінің қазазы үшін коммунистік жүйені айыптаған «Айыптау» өлеңінде ұлттық ерекшелігімізді танытатын «Көкпар» ойынын еске алады: Найзағай тектес бір сезім сондай керемет // Кеудемде менің тартқанмен көкпар // (Не керек!). Ал Ұлы Тәуелсіздік таңын асқақ пафоспен жырлаған «Жазмыштан озу» өлеңінде : Ғарышкеріңмен биіктеп Қара шаңырақ, Намыскер ұлмен қанатын жайды керегең, Заманға рахмет қолтықтап бізді демеген десе, Д.Қанатбаев «Шаңырақ бейне ғажап Күн // Көгімнен дәйім көрінгей. – деп үндейді. «Атамыз Алаш, керегеміз ағаш» немесе «Киіз туырлықты, ағаш уықты қазақпыз» деп аталы сөз айтып қалдырған ата-баба, аналарымыздың негізгі баспанасы киіз үй болғаны әркімге аян. Шаңырақ – киіз үйдің қасиетті киелі мүлкі. Қазақтың көптеген жақсы сөздері осыған байланысты айтылады. Шаңырақ үй, отбасы деген мағынаны да білдіреді. Қазақта «Шаңырағың биік болсын» деген бата бар. Кереге келетін болсақ, ол – киіз үйдің негізін құрайды. «Керегең кең болсын» деген тілек осыдан шыққан. Яғни ақын ұлы арманның биігіне жетіп, өскенімізді, дамып, үлкен мемлекет болғанымызды осылайша білдіруі – ақынның сөз кескініндегі көріктілік. К.Ахметова басқаға бағынып өсу табиғатымызға аса жат екенін «Рух бостандығында»: «Атырау, Алтай арасы дүр етіп түгел сілкінді // Бесікте жатқан нәресте бостандық сұрап бұлқынды» - деп асқақтады. Бесік – қазақ халқының мәдени мұраларының бірі, ұлт өнерінің төл туындысы, тәрбие құралы, нәрестеге арналып жасалған ағаш төсек. Е.Нүсіпбеков «Барыс сипат» өлеңінде еліміздің Егемендікке еңбектеп жетуінде көрсеткен ерлік істері мен қайсар істерін барыстың бойындағы қасиеттерімен сәйкестіре отыра, оның символдық мәнін саусақпен санамалап бергендей: Барыс бітіс – тектілік, тебінділік, Артында жоқ аттам жер шегіншілік. Жекпе-жекте тіксініп аянбайды, Қыбын табар қайтсе де ебін біліп. Барыс мінез – сабырлы ой, қырағылық, Сыбысты да сыбдырды тұрады ұғып. Асқар шынды, асуды бағындырар Зерек зерде, серттілік – мұра құлық. Автордың қазақ халқының бойындағы жойқын мінезді барысқа телуі орынды. Өлеңнің өн бойында бүгінгі құлашын кең жайған кемелді ел болғанымыз қазақ халқының барыс мінезділігінің нәтижесі екені анық берілген. Барыс жүріс – ептілік, шыдамдылық, Шыға білу ентікпей шығанға ұрып. Айдаһарға жұтылмау, аюға да Төтеп беру ақыл-күш сыбандырып Барыс тұрыс – қаймықпау, босаңсымау, Жауды зорсып, іш жиып тосаңсымау. Бағыштаған жүрегін, бар ғұмырын Құз, шатқалды жат білу, су өткелін. Барыс үрдіс – сөз бермеу, берсе орындау, Сұғанақтан сұм-сұрқай еш қорынбау. Белін үзу кемсау килікеннің, Бас игізу, жасқанту әр зорын дәу. Қар барысы – тау барыс, қайсар барыс Еш қауіптен, қатерден тайсалмаған. Қай-қашанда жеңіске бастайды оны, Қорғанышшыл жасақты айсаңлақ іс «Барыс» символ. Ұлттық мінезді сипаттаушы құрал. Ақын барысты сабырлықтың, ептіліктің, шыдамдылықтың, қайсарлықтың нышаны етіп алып, оны қазақтың қанына сінген қасиеттерімен ұштастырған. Ақындар Көк туды ата-бабамыздың жүзеге асқан арман-аңсарының символы, азаттығымыздың асқақ та айбынды белгісі деп қабылдағаны анық. Ж.Бөдешұлы былай жырлайды: Қазақтың көк байрағы: Қазанымның – қаймағы. Анамның – ақ дидары. Қазақтың көк байрағы: Жасыл тау, жасыл аймағы, Әнімнің – шырқау әуені, Жырымның – терең қайнары. Қазақтың көк байрағы: Ұлтымның – ұлы айбары. Ұядан ұшқан – қыраны, Далада жортқан – сайғағы. Қазақтың осы байрағын Көріп тұрған көз асыл, Суреттеген сөз – асыл, Ұстап тұрған – қол алтын, Іліп қойған – төр алтын Тудың өзі егемендіктің белгісі. Сол себепті бұл жерде соншалықты тұспал бар деп айту қиын. Ақын тек байрақ деп алмай, көк деп баса айтады. Көк – аспан әлемін жайлайтын тәңірі екені бізге сонау арғы атамыз түркілерден белгілі. Көк – әлі піспеген, жас дегенді білдіреді. Көк – көнбіс, шыдамды, көк – қаһарлы, қайсар дегендерді де білдіреді Қорыта келетін болсақ, азаттық жырларында бұғауда болған жылдарды ұлттық сипаттағы, әрі тура мағынасын алғандағы шынымен байлау мағынасын білдіретін сөздермен беріледі. Әдебиеттегі ұлттық сипат – үзілмей келе жатқан дәстүр сабақтастығы. Бұл мәселені сипаттауда түрлі символдардың ұтымды жұмсалуы азаттық жырларының көрінісі болмақ. ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ 1 Салқынбай А.С. Тіл.Таным.Білім. – Алматы: Эверо, 2008. – 140 б. 2 Сейдімбек А. Қазақ әлемі. – Алматы: Санат, 1997. – 464 б. 3 Әдебиеттану. Терминдер сөздігі. / Құрастырған: З.Ахметов, Т.Шаңбай. – Семей-Новосибирск: Талер-Пресс. 2006. – 398 б. 4 Нұрғалиев Р. Арқау. Екі томдық шығармалар. 2-т. – Алматы: Жазушы, 1991. – 576 б. 5 Есдаулет Ұ. Киіз кітап. - Астана: Елорда, 2000. – 384 б 6 Шаңғытбаев Қ. Азаттық күнгі жыр // Қазақ әдебиеті, 1996, 22 қазан. 7 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі / Жалпы редакциясын басқарған Т.Жанұзақов. – Алматы: Дайк-Пресс, 2008. – 968 б. 8 Қайырбеков Ә. Бөртостаған. Жыр кітабы. – Алматы: Жазушы, 2005. – 192 б. 9 Қани А. Шындықпен бетпе-бет. Жыр жинағы. – Алматы: ҚАЗақпарат, 2006. – 178 б. 10 Ахметова К. Рух бостандығы // Ана тілі. – 2006. – 20 сәуір. 11 Нүсіпбеков Е. Көп томдық шығармалар жинағы.1-том. – Алматы: Балалар әдебиеті, 2007. – 212 б. 12 Бөдешұлы Ж. Емендер түнде бүрлейді: Өлеңдер мен поэмалар. – Алматы: Ана тілі, 2002. – 304 б. 13 Қайдаров Ә, Ақтамбердиева З, Өміралиев Қ. Түр-түстердің тілдегі көрінісі. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 160 б. | |
| Просмотров: 1548 | Загрузок: 5 | | |
Суббота, 2024-04-20, 4:48 AM
Приветствую Вас Гость
Приветствую Вас Гость
Форма входа |
|---|
Категории раздела | |||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
|
Социальные закладк |
|---|
Поиск |
|---|
Друзья сайта |
|---|
Теги |
|---|
Статистика |
|---|