Коллеги - педагогический журнал Казахстана
Наша библиотека
| Главная » Файлы » В помощь учителю » История |
Қазақ қоғамының этноәлеуметтік құрылымы
| [ Скачать с сервера (61.0 Kb) ] | 2014-02-05, 8:58 AM |
| Г.К.Исабекова- тарих және қоғамтану пәні мұғалімі КММ "Талшық орта мектебі" Ақжар ауданы Солтүстік Қазақстан облысы Сабақтың тақырыбы: §1 Қазақ қоғамының этноәлеуметтік құрылымы Сабақтың мақсаты:Қазақстан аумағында қазақтардың қалай орналасқандығы жайлы таныстыру Білімділігі: Қазақтардың басқару қызметі, олардың қазақ қоғамындағы орны жайлы түсіндіру Ұлы хандар, батырлар, билер жөнінде білімдерін дамыту Дамытушылығы: Қазақ хандары басқа қызметтері жайлы мақал-мәтелдер жайлы айту Тәрбиелігі: Қазақ халқының тарихын білуге тәрбиелеу Сабақтың барысы: Ұйымдастыру Оқушыларды түгендеу Оқушылардың сабаққа көңілін аудару Тренинг өткізу Дәптермен жұмыс жүргізу Жаңа сабақ түсіндіру: Хандар Сұлтандар Қожалар Құрамалар Тархандар Қазақстанның аумағын Шыңғысхан бастаған монғолдар қолы жаулап алғаннан кейін хан тағына Шыңғысханның ұрпақтары болып табылатын төре тұқымынан таралғандар ғана отыра алатын еді.Сөйтіп Шыңғысхан ұрпақтары Қазақстанды 600 жыл бойы билеп –төстеп келді. Хан билігі Кіші жүз бен Орта жүзде 1822-1524жылдарға дейін жүргізіліп келді.Астрахан губерниясындағы Ішкі Ордада хан билігі 1845 жылы ғана жойылды.Ұлт-азаттық көтерілістері болған жылдарда қазақтар тарапынан хан билігін қайта орнатуды көксеген әрекеттер болып жатты. Қалыптасқан дәстүр бойынша, қазақ хандары Түркістан қаласындағы Қожа Ахмет Йасауи мешітінің кесенесіне жерленетін.XVIII ғасырдағы ең айбынды хандар:Тәуке, ,Абылай және Әбілқайыр,ал XIX ғасырдағы ең күшті хан –Кенесары Қ. Шыңғысханның бүкіл ұрпақтары сұлтандар деп аталды.Олар қожалар сияқты <<Ақсүйектер>> Қатарына қосылды. Халық арасында оларды төрелер деп атады. Сұлтандардың айрықша артықшылық жағдайы қазақтардың дәстүрі әдет заңында нақты көрініс тапты.Сұлтандардың ісін билерсоты қарай алмайтын.Олардың ісі тек хан сотында ғана қарала алатын.Сұлтандарға олардың денесіне зақым келтіретін жаза қолдануға тыйым салынатын.Сұлтанға тіл тигізіп,масқаралағандар айып төлеуге иіндетті болған.Ал оны өлтіріп қойған адам әдеттік заңның талабы бойынша құн төлейтін.Ол құнның мөлшері қатардағы жеті қарапайым көшпелілердің құнына тең болатын.Олар өздеоінің қыздарын әдетте тек сұлтандар мен қожаларға ұзататын.<<Қара сүйектен>> қыз алып некеге тұрғандар қарамандар деп аталатын.Сұлтандар жеке --жеке ауыл болып ,көшіп-- қонып жүретін. Қарастырылып отырған кезде дін өкілдер— Қожалардың жағдайы нығайа түсті.Қожалар қатардағы қарапайым қазақтарға қыз бермейтін,некесін қыйдырмайтын десе де болады. Күдері қожа айтыстарға түсіп,халық арасында кеңінен танылды.Белгілі ағартушы – ғалымдардың бірі— қожадан шыққан Мұхамед Салық Бабажанұлы. Дәстүрлі қазақ қоғамының құрамында халықтың әр түрлі этностық және субэтностық топтар да болды.Солардың бір тобы құрамалар деп аталды.Құрамалардың едәуір топтары Ташкент қаласының төңірегінде де болды.Ондағы құрамалардың жалпы саны 50 мың адамнан асатын еді. Тархандардың қоғам өмірінде ерекше артықшы лығы болды. Бұл атақ патша өкіметіне айрықша сіңірген адал қызметі үшін берілетін. Қазақтар арасында тархан атағын 1749 жылы Ресей императоры II Елизаветаның арнайы жарлығы мен Орта жүздің батыры Жәнібек, содан соң Кіші жүздің батыры Есет алды. Билер Батырлар Еркін көшпелілер Төленгіттер Құлдар Қазақ қоғамында әлеуметтік билікке ие топ билер болды. Олар қазақтардың барынша беделді бөлігі еді. Қазақ даласына сыртқы жаулар жиі – жиі шабуыл жасап келді. Кіндік кесіп,кір жуған қасиетті туған елдің,Қазақ хандығының шекарасын қорғау үшін халық жасақтары құрылды.Ол жасақтардың жаумен шайқастарда ерекшк көзге түскен қолбасылары, қатардағы қарапайым қазақтар да батыр деген атаққа ие болды.Жекпе-жекте жауын жеңіп шыққан сарбаздарға да батыр атағы берілді. Қатардағы қарапайым көшпелілердің негізгі бөлігін еркін қауымдастықтың <<Қара сүйектер>> деп аталатын қалын бұқарасы құрады. Хандар мен сұлтандар ауылдарының төңірегінде төлеңгіттер қоныстанды,олар өз шарувшылығын өздері жүргізді.Төлеңгіттердің қазақтың әр түрлі шағын рулары мен тайпаларынан шыққан адамдар,сондай— ақ сұлтандардың қамқорлық пен қорғауына өткен өзге халықтардың өкілдерін құрайтын. Бас бостандығы жоқ тәуелді адамдардың тобын қазақтар құл деп атады.Қазақтар өз тайпаластарын құл етіп ұстамаған. Әдет заңы— қазақтардың жалпыға бірдей қоғамдық дәстүрлі құқығы. Би—дау— жанжалға бітім айтып,төрелік жасаушы,ел ішіндегі әділ қазы,рубасы. Диалект—өзіндік ерекшелігі бар белгілі бір аймақта қолданылатын сөздердің жиынтығы. Жаңа сабақты пысықтау Сұрақтар 1.Қазақстандағы құлдардың қатары қалай толығып отырды? 2 Құл сатылатын базарлардың ата? 3Қандай батырларды бә\ілесің? Үйге тапсырма беру §1 сөздіктермен жұмыс мазмұндау Уақыты----------------сыныбы-8 Сабақтың тақырыбы: §1 Қазақ қоғамының этноәлеуметтік құрылымы Сабақтың мақсаты:Қазақстан аумағында қазақтардың қалай орналасқандығы жайлы таныстыру Білімділігі: Қазақтардың басқару қызметі, олврдың қазақ қоғамындағы орны жайлы түсіндіру Ұлы хандар, батырлар, билер жөнінде білімдерін дамыту Дамытушылығы: Қазақ хандары басқа қызметтері жайлы мақал-мәтелдер жайлы айту Тәрбиелігі: Қазақ халқының тарихын білуге тәрбиелеу Сабақтың барысы: Ұйымдастыру Оқушыларды түгендеу Оқушылардың сабаққа көңілін аудару Тренинг өткізу Дәптермен жұмыс жүргізу Жаңа сабақ түсіндіру 1.Қазақ хандығының ішкі жағдайы.Тәуке хан (1680 –1715) билік еткен жылдары Қазақ хандығы орталықтандырылған мемлекет болып қала берді. А.И.Левшин осы билеуші туралы былай деп жазды:<<Ол оларды,тайпаларды,өліспей беріспейтін алауыздықтан арылтты,олардың арасындағы бірнеше жылға созылған қанды қырғын сойқанды тоқтатты,ол өзгелердің бәрін де асқан— ақыл парасатымен,қара қылды қақ жарған әділеттілігімен өзіне бағындыра білді>>. 2. Қазақ хандығының ыдырай бастауы.Тәуке хан 1715 жылы қайтыс болды.Оның мұрагері Қайып хан Қазақ мемлекетінің бұрынғы ұлылығын берік ұстап тұра алмады.Рулар ,тайпалар және жүздер арасындағы бірлік пен байланыс әлсіреді.Баяғы алтыбақан алауыздық қайтадан қозды.Сұлтандардың аймақтық сеператизмі күшейді.Қазақтың барлық жүзінің өз ішінде келте хандары пайда бола бастады.Орталық хандық биліктің әлсіреуі Кіші жүзде— Әбілқайырдың,Орта жүзде – Болаттың,Сәмекенің,Күшіктің,Ұлы жүзде – Жолбарыстың,Иманның жағдайын әлдеқайда нығайта түсумен жалғасты. 3.Сырттан төнген қауып— қатердің күшеюі.1716— 1720 жылдардың кезеңінде Ертіс өзенінің оң жақ жағалауында Омбы,Черкасск,Железинк,Жәмішев,Семей,Өскемен сияқты және басқа да әскери бекіністер тізбегі салынды.Кейінірек олардың ара— арасында шағын бекіністер— редуттер мен форпостар салына бастады. 4. Жоңғарлардың Қазақстан аумағына шапқыншылығы.1697 жылы жоңғар хандығының басына жас әрі қуатты билеуші Цеван –Рабтан (1663— 1727) келді.Ол қысқа мерзімнің ішінде өз хандығының әскери күш –қуатын нығайтып алды.Цеван— Рабтан өзінің билікке кіріскен кезін Қазақстанның аумағына баса— көктеп кірген шапқыншылықтан бастады.Сөйтіп 1698 жылы40 мың жауынгері бар жоңғар әскері Ұлы жүздің көшіп— қонып жүрген шұрайлы мал жайылымы аумағына ойран салған қырғын шапқыншылық жасады.Қаһарлы дұшпан қазақтардың көшіп қонып жүрген жерлеріне бұдан кейінгі жылдарда да талай рет әскери жорықтарға шықты. 5.Қазақтардың жауға қарсы күрес ұйымдастыру әрекеттері.1710 жылы қазақ халқының беделді өкілдері жиынға шақырылды.Қазақ ақсүйектерінің құрылтайы Қарақұмда өткізілді.Онда Бөгенбай батыр бастаған бүкілқазақтық жауынгерлік жасақ құру жөнінде шешім қабылданды. Уақыты----------------сыныбы-8 Сабақтың тақырыбы: §1 Қазақ қоғамының этноәлеуметтік құрылымы Сабақтың мақсаты:Қазақстан аумағында қазақтардың қалай орналасқандығы жайлы таныстыру Білімділігі: Қазақтардың басқару қызметі, олврдың қазақ қоғамындағы орны жайлы түсіндіру Ұлы хандар, батырлар, билер жөнінде білімдерін дамыту Дамытушылығы: Қазақ хандары басқа қызметтері жайлы мақал-мәтелдер жайлы айту Тәрбиелігі: Қазақ халқының тарихын білуге тәрбиелеу Сабақтың барысы: Ұйымдастыру Оқушыларды түгендеу Оқушылардың сабаққа көңілін аудару Тренинг өткізу Дәптермен жұмыс жүргізу Жаңа сабақ түсіндіру Жоңғар шапқыншылығы 1.Жоңғар мемлекетінің әскери күш-қуатының нығаюы.Жоңғарлықтардың рухани бірлігін қамтамасыз етуде Тибет ламалары елеулі рөл атқарды.Зеңбірек құюды оларға тұтқын болып қолға түскен швед Иоган Густав Ренат үйретті. Халқының саны 1 милионға жуықиайтын.Жоңғарлар аз ғана уақыттың ішінде Алтайда тұратын көптеген ұсақ ұлыстарды бағындырып алган еді. 2.<< Ақтабан шұбырынды,Алқакөл сұлама>>.1722 жылы жоңғарлармен ұзақ уақыт бойы соғыс жүргізіп келген Қытай императорлары Канси қайтыс болды. 1723 жылдың көктемінде алдағы болатын жойқын соғысқа мықтап әзірлеген,әрі қазақ хандықтарының алтыбақан алаусыз болып ыдырап бара жатқанын пайдалана қойған Цеван-Рабтан өз әскерінің қалың қолын Қазақстанға қарай аттандырды. Бұл кезең (1723-1727 жылдар) қазақ тарихында<<Ақтабан шұбырынды,Алқакөл сұлама>>деген тапен аталады. 3.Қазақтардың жеңілу себептері. Біріншіден,қазақ жүздері ыдырап,Қазақ хандығының басшылығында ауызбірлік қалмады.Екіншіден, жоңғарлар бұл шабуылға өте тыңғылықты әрі мұқият әзірленген еді.Оның үстіне,шабуылдың басталатын уақыты қазақ ауылдарының бір-бірінен алыс,қыстаудан көктеуге көшіп шығар абыр- сабыр кез болатын.Үшіншіден,1723 жылы қазақтар қатты жұтқа ұшырыған-ды. Жұт-қыс қатты болған жылдары ашытқан,суықтан малдың қырылуы,мал өлімі,індет. Лама-ламалақ монах,дін қызметкері.Жоңғарлар Тибетке ғасырда енген будданың бір тармағы ламаизм дінінде болған. Қазақ халқының жоңғар басқыншыларына қарсы азаттық күресі 1.Қазақ халқының күш біріктіре бастауы.Ол 1723 жылы 20 мың жауынгері бар жасақты бастап,жоңғарлардың қандас одақтасы Еділ бойындағы қалмақтарға қарсы бірнеше жеңісті жорық жасады.Өз тылын осылайша қауіпсіз еткен ол қалың қолын бастап,Сырдария бойына қарай бет алды.1724жылы көктемінде Қазақ хандығының астанасы Түркістан қаласына жетіп,оны тікелей шабуылмен азат етті. 1725жылы құрамында 50 мың жауынгері бар бірелескен қазақ-қарақалпақ әскерінің қолбасшысы болды. 1726 жылдың күзінде Ордабасы тауында Бүкілқазақтық құрылтай болып өтті. 2.Ұлт-азаттық қозғалысының жетекшілері және оған қатысушылар.Қаракерей Қабанбай,Қанжығалы Бөгенбай,Шапырашты Наурызбай,Райымбек,Жасыбай,Есет,Малайсары,Баян,Олжабай,Қожаберген,Түгел, Бөлек,Шақантай,Қошқарбай,Байболат сияқты басқа да көптеген батырлары маңызды рөл атқарды. 4.Аңырқай шайқасы.Қазақ халқының жоңғарларға қарсы азаттық күресі барысындағы өте елеулі оқиға-Аңырқай шайқасы.Бұл шайқас 1730 жылғы көктемде Балқаш көлінің оңтүстік –батыс жағындағы Итішпес Алакөл деген жерде болды. | |
| Просмотров: 2114 | Загрузок: 184 | | |
Пятница, 2024-04-26, 3:10 AM
Приветствую Вас Гость
Приветствую Вас Гость
Форма входа |
|---|
Категории раздела | |||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
|
Социальные закладк |
|---|
Поиск |
|---|
Друзья сайта |
|---|
Теги |
|---|
Статистика |
|---|