Коллеги - педагогический журнал Казахстана
Наша библиотека
| Главная » Файлы » В помощь учителю » Казахский язык и литература |
Қазақ тілінен грамматикалық кестелер
| [ Скачать с сервера (322.5 Kb) ] | 2016-03-31, 8:54 PM |
| ҚАЗАҚ ӘЛІПБИІ Казахский алфавит 1.А 2.Ә 3.Б 4.В 5.Г 6.Ғ 7.Д 8.Е 9.Ё 10.Ж 11.З 12.И 13.Й 14.К 15.Қ 16.Л 17.М 18.Н 19.Ң 20.О 21.Ө 22.П 23.Р 24.С 25.Т 26.У 27.Ұ 28.Ү 29.Ф 30.Х 31.Һ 32.Ц 33.Ч 34.Ш 35.Щ 36.Ъ 37.Ы 38.І 39.Ь 40.Э 41.Ю 42.Я Дыбыстар (звуки) Дауысты Дауыссыз дыбыстар дыбыстар Дауысты дыбыстар (гласные звуки) 12+(Ё,Ю,Я)=15 А , Ә , О , Ө , Ұ , Ұ , І , Ы , Е , И , У , Э (Ё , Ю , Я) Дауысты дыбыстардың жіктелуі (классификация гласных звуков) Тілдің қатысына қарай Жақтың қатысына қарай Еріннің қатысына қарай жуан жіңішке ашық қысаң еріндік езулік А О Ы Ұ (У) (И) Э Ә Ө І Ү (У) Е (И) А Ә Ө О Е Э Ы І Ү Ұ У И О Ө У Ұ Ү А Ә І Ы Е И Э Дауыссыз дыбыстар Б ,В , Г , Ғ, Д , Ж , З , Й ,К ,Қ , Л , М , Н ,Ң , П, Р , С, Т, У, Ф, Х, Һ, Ц, Ч, Ш, Щ Қатаң Үнді Ұяң ( Глухие ) ( Сонорные ) ( Звонкие ) П Ф К Қ Т Х С Ш Щ Ц Ч Һ Р Л М Н Ң Й У Б В Г Ғ Д Ж З Қазақ тіліне тән дыбыстар Спецефические звуки казахского языка Ә , Ғ ,Қ , Ң , Ө , Ү , Ұ , Һ ,І Тән – присущ., специфический. Буын слог Буын түрлері (виды слогов) 1.Ашық буын-(открытый слог) Слог,который оканчивается только на гласный звук. А – А а – на, ә – ке. В – А бо – та, те – ре – зе. 2. Тұйық буын-(полузакрытый слог) Слог, которыый начинается только на гласный, а заканчивается на согласный. А – В аң, өрт, ән. 3.Бітеу буын-(закрытый слог) Слог, который начинается и заканчивается на согласный звук. В – В доп, мұз, мек – теп. А – дауысты ( гласный ) В – дауыссыз ( согласный ) Екпін (ударение) Екпін всегда падает на последний слог. Аспан, өнер, балалар СӨЗ ТАПТАРЫ 1.Зат есім (имя существительное) 2.Сын есім (имя прилагательное) 3.Сан есім (имя числительное) 4.Есімдік (местоимение) 5.Етістік (глагол) 6.Үстеу (наречие) 7.Шылау (союз) 8.Одағай (междометие) 9.Еліктеу сөздер (подражательные слова) Үндестік заңы (закон сингармонизма) Буын Дыбыс үндестігі үндестігі ( слоговой) ( звуковой) Последний слог При добавлении корня влияет на окончаний и выбор суффикса и суфффикса главную окончания. роль играет последняя буква. ...к г шелек + шелегі ...п + дауысты б кітап + кітабы ...қ ғ тарақ + тарағы Жалғау (окончание) Тәуелдік жалғау (притяжательные окончания) Септік жалғау (падежные окончания) Жіктік жалғау (личные окончания) Көптік жалғау (множественные окончания) Тәуелдік жалғау (притяжательная форма) Жақ Тәуелдік жалғаулары 1 2 2 С.т 3 Менің Біздің Сенің Сендердің Сіздің Сіздердің Оның Олардың >м, мыз, міз >ым, ім іміз,ымыз >ң, ңыз, ңіз >іңіз, ыңыз >ңыз, ңіз ңіздер,ңыздар >ыңыз, іңіз ыңыздар,іңіздер >сы, сі >ы, і Септік жалғау Атаулары Сұрақтары Жалғаулары 1.Атау септік (и.п) кім? не? жоқ 2.Ілік септік (р.п) кімнің?ненің? ның-нің, дың-дің, тың-тің 3. Барыс септік (д.п) кімге?неге?қайда? га, ге, қа, ке, а,е (т.ж. 1,2 ж) на,не( т.ж. 1,2 ж) 4.Табыс септік (в.п) кімді?нені? ды-ді, ты-ті, ны-ні, н (т.ж) 5.Жатыс септік (местный п) кімде?неде? қайда?кашан? да-де, та-те, нда-нде (т.ж) 6.Шығыс септік (исходный п) кімнен?неден? қайдан? м, н, ң > нан, нен > дан, ден б,в,г,д>тан,тен 7. Көмектес септік (вспомог. П. твор) кіммен?немен? мен, бен, пен Жіктік жалғау жақ жалғаулары 1 мен ,м,н,ң > мын,мін > бын, бін б,в,г,д > пын, пін 2 сен > сың, сің 2 С.т сіз > сыз, сіз 3 ол жоқ Көптік жалғау й,у,р > - лар, - лер л, м, н, ң, з > -дар, - дер б, в, г, д > -тар, -тер • Сөздің лексикалық мағынасы. ( лексическое значение слова) • Сөздің көпмағыналығы. ( многозначность слов) • Сөздің тура, ауыспалы мағынасы. ( прямое и переносное значение слова) • Омоним, антоним, синоним • Диалект сөздер ( диалектные слова) • Кәсіптік сөздер ( профессиональные слова) • Жаңа және көнерген сөздер ( новые и устаревшие слова) • Кірме сөздер ( заимствованные слова) • Тұрақты сөз тіркестері ( фразеологизмы) Омонимдер (омонимы)- Одинаковые по написанию, но разные по значению слова. Іш – живот, пей, внутренность. Жас – молодой, слезы. Антонимдер ( антонимы)- Противоположные по значению слова. Кең – тар (широкий – узкий) Биік – аласа (длинный – короткий). Синонимдер ( синонимы)- Разные по написанию, но близкие по значению. Сұлу, әдемі, көрікті, әсем, көркем – красивый, привлекательный. Үлкен, дәу, зор - большой. Зат есім (Заттың атын білдіретін сөз табы) Түрлері Мысалдар Мағынасына қарай: Жалқы есім (собственное имя сущ.) Жалпы есім (нарицательное) Бағдат,Айбек,Арай кітап,үй,өзен Тұлғасына қарай: Негізгі Туынды жер,су,қала білім,оқушы,айтыс Құрамына қарай: Дара Күрделі ауыл,мектеп,сынып ақсу,күнбағыс,белбеу Сұрақтары: Кім? Кімдер? Не? Нелер? Жұрнақтар Существительные, образованные от существительных и прилагательных 1 -шы/ші Жазу (письмо) – жазушы (писатель) Күзет (охрана) – күзетші (охранник); етік (сапог) – етікші (сапожник) 2 - лас\лес - дас\дес - тас\тес Жол (дорога) – жолдас (друг); ат (имя) – аттас (люди с одинаковым именем); ауыл – ауылдас (сосед, житель одного села) 3 - лық\лік - дық\дік - тық\тік Бала (ребенок) – балалық (детство); дос (друг) – достық (дружба); әділ (справедливость) - әділдік (справедливость) 4 - кер\ гер Қызмет (служба) – қызметкер (служащий), дәрі (лекарство) – дәрігер (врач) Жұрнақтар Существительные, образованные от глагола 1 - ма,\ме - па\пе - ба\бе Кес (режь) – кеспе (лапша); тоқы (вяжи) – тоқыма (трикотаж); бас (печатай) – баспа (издательство); сүз (цеди) – сүзбе (творог). 2 - ым\ім - м Бөл (дели) – бөлім (отдел); біл (знай) – білім (знание); таны (узнай) – таным (познание). 3 - қыш\кіш - ғыш\гіш Бас (наступил) – басқыш (ступенька, лестница); ұш (лети) – ұшқыш (летчик); сүз (сцеди) – сүзгіш (фильтр). Сан есім (Заттың санын,ретін білдіретін сөз табы) Түрлері Мысалдары Тұлғасына қарай: Негізгі Туынды бес,алты,жүз алтау,оныншы,жиырмадай Құрамына қарай: Дара Күрделі бес,мың,жүз бес жүз, қырық алты Мағынасына қарай:6 1.Есептік (количественные) 2.Реттік (порядковые) 3.Жинақтық (Собирательные) 4.Бөлшектік (дробные) 5.Болжалды (предположительные) 6.Топтау (разделительные) Отыз,қырық,алпыс Бесінші,жүзінші ,бірінші Біреу,екеу,үшеу,жетеу Бестен бір,бір жарым,бір бүтін оннан екі Отыздай,қырықтай,мыңдай Бес жүздей. Бір-бірден, екі-екіден,бес-бестен. Сын есім (Заттың сынын, түрін, түсін білдіретін сөз табы) Түрлері Мысалдары Мағынасына қарай: Сапалық (качественное) Қатыстық (относительное) Ақ,қара,әдемі Тұзды,майлы,мәдениетті Тұлғасына қарай: Негізгі Туынды Жақсы,сұлу,үлкен Таулы,шуақты,қысқы Құрамына қарай: Дара Күрделі Мол,нәзік,тар Ұзын бойлы,қызыл ала Сұрақтары: Қандай? Қай? Сын есімнің жасалу жолдары Жұрнақтары Мысалдары -лы,-лі,-ды,-ді, -ты,-ті атақ-ты,пайда-лы,су-лы,сүт-ті -лық,-лік,-дық,-дік, -тық,-тік ауыл-дық,егіс-тік, шай-лық -сыз,-сіз үй-сіз,бала-сыз -дай,-дей,-тай,-тей қарай-дай(аппақ), тау-дай,сүт-тей -шыл,-шіл ұйқы-шыл,ақ-шыл, көп-шіл -паз өнер-паз,білім-паз -шаң,-шең ашу-шаң,тар-шең -и әдеб-и,тарих-и -қы,-кі,-ғы,-гі жаз-ғы,күз-гі, арт-қы Есімдік (Есім сөздердің орнына қолданылатын сөз табы) Түрлері Мысалдары Тұлғасына қарай: Негізгі Туынды мен,сен,ол біреу,барша,барлық Құрамына қарай: Дара Күрделі ол,анау,сонау,қанша бірнеше,ешкім,әрбір Мағынасына қарай:7 1.Жіктеу (личные) 2.Сілтеу (указательные) 3.Сұрау (вопросительные) 4.Өздік (возвратное) 5.Белгісіздік (неопределенное) 6.Болымсыздық (отрицательное) 7.Жалпылау (определительные) мен, сен, сіз, ол, біз, сендер, сіздер, олар бұл,мынау,осы,анау кім?не?қандай?қай? өз бірнеше,біреу,кейбіреу әлдеқандай, біраз еш,ешкім,ештеңе,түк бәрі,бүкіл,барша Етістік (Заттың ісін, қимылын білдіретін сөз табы) Түрлері Мысалдары Тұлғасына қарай: Негізгі Туынды Оқы, жаз Ойна, ойла Мағынасына қарай: Салт (непереходный), сочетается со словами в остальных падежах Сабақты (переходный), который сочетается со словами отвечающими на вопросы Табыс септік Болымды (положительная форма) Болымсыз (отрицательная форма) -ма\ме -ба\бе -па\пе жоқ, емес Төсекте жатыр, үйге кел, машинамен жет. Балаңды оқыт, нанды тура, әкеңді күт Кел, бар, тыңда Барма, келген жоқ, айтқан емес. Құрамына қарай: Дара Күрделі Ойна Барып кел Сұрақтары: Не істеді? Қайтті? Не қылды? Тұйық етістік (неопределенная форма глагола, инфинитив) Мысалы: Сөйле- сөйлеу Кел – келу Көр – көру Жаз - жазу Етістіктің шақтары (время глагола) 1. Келер шақ (будущее время глагола) > й – + жіктік жалғау > а, е Сөйлеймін, жазамын, барасың, келесіз бе? көреді. 2. Өткен шақ (прошедшее время глагола) > ды, ді + тәуелдік жалғау > ты, ті Сөйледім, жаздым, бардың, келдің бе? көрді. 3. Осы шақ (настоящее время глагола) Нақ осы шақ (собственное настоящее время глагола) 1. Жай түрі (простая форма) – образуется с помощью 4 слов: тұр жүр + жіктік жалғау отыр жатыр 2. Күрделі түрі (сложная форма) – образуется с помощью тұр + ып\іп\п + жүр + ж.ж. отыр жатыр Мен отырмын (жай түрі) Мен оқып отырмын (күрделі түрі) Мен дүкенде тұрмын (жай түрі) Мен хат жазып отырмын (күрделі түрі) Етістіктің райлары (наклонение глагола) 4 Бұйрық рай Повелителное наклонение 1. Мен айт+ айын,ейін Біз айт +айық,ейік 2. Сен айт Сендер айт +ыңдар,іңдер 3. Сіз айт +ыңыз,іңіз Сіздер айт +ыңыздар,іңіздер 4. Ол айт +сын,сін Олар айт +сын,сін Шартты рай Условное наклонение Образуется путем прибавления к основе суффиксов-са,се + тәуелдік жалғау. Мен барсам Біз барсақ Сен барсаң Сендер барсаңыздар Сіз барсаңыз Сіздер барсаңыздар Ол барса Олар барса Қалау рай Желательное наклонение Образуется путем прибавление к основе суффиксов- ғы,гі,қы кі + тәуелдік ж.+ вспомог. глагол «кел» Менің айт +қы+м келеді Сенің айт +қы +ң келеді Сіздің айт +қы +ңыз келеді Оның айт +қы +сы келеді Еліктеу сөз (подражательные слова) Айналадағы әр түрлі құбылыстардың дыбыстарына,қимыл-әрекеттеріне еліктеумен немесе олардың бейнелерімен байланысты туған сөздер еліктеу сөздер деп аталады. Еліктеуіш сөздер (звукоподражательные слова) Мысалы:сыбдыр-сыбдыр(шуршание),сылдыр-сылдыр(журчание),сықыр-сықыр(скрип-скрип)қарқ-қарқ(кар-кар),тарс-тарс(стук-стук),сақ-сақ(подражание смеху) тық-тық(тук-тук) Бейнелеуіш сөздер (Образоподражательные слова) Мысалы:жалт-жалт,жалт-жұлт(выражающее блеск),бүрсең-бүрсең(ходить съежившись от холода),қараң-қараң,шошаң-шошаң. Үстеу (Қимылдың, іс-әрекеттің әр түрлі белгісін, амалын, мекенін т.б. сипаттарын білдіретін сөз табы) Түрлері Мысалдары Тұлғасына қарай: Негізгі Туынды Тез, ерте, кеш Ақшалай, көзінше, айтпайынша Мағынасына қарай: Мезгіл Мекен Сын – қимыл Мөлшер Күшейткіш Мақсат Себеп-салдар Бүгін, ертең Ілгері, әрі, алға Тез, жылдам Сонша, онша Ең, өте, тым Тура, жорта Босқа, текке Құрамына қарай: Дара Күрделі Ерте, кеш Анда-санда, қолма-қол Сұрақтары: Қашан? Қалай? Қайда? Үстеудің мағыналық түріне қарай бөліну кестесі Үстеудің түрлері Сұрақтары Мысалдары 1. Мезгіл үстеуі (времени) қашан? қашаннан? бүгін, былтыр, биыл, ертең, таңертең, кешке, қазір, енді, ендігәрі, бұрын, күндіз, ертеден, бүрсігүні, күні бүгін, қыстай, ала жаздай, бағана, күні-түні бойы, қыстыгүні, әлгінде, таң сәріде, баяғыдан т.б. 2. Мекен үстеуі (места) қайда? қайдан? ілгері, кейін, әрмен, мұнда, осында, сонда, әрі, бері, жоғары, төмен, алға, тысқары, артта, арттан т.б. 3. Сын-қимыл (бейне) үстеуі (образа действия) қалай? қайтіп? қалайша? кімше? әрең, ақырын, бірден, бірге, бірте-бірте, бұрынғыша, қолма-қол, осылай, сөйтіп, өйтіп-бүйтіп, әрең-әрең, келе сала, емін-еркін, лезде, қаннен-қаперсіз т.б. 4. Мөлшер үстеуі (меры) қанша? қаншама? қаншалық? қаншалап? қалай? онша, сонша, соншалық, мұнша, неғұрлым, мұншама, соғұрлым, анағұрлым, әжептәуір, қыруар, бірқыдыру, талай, бірталай 5. Күшейткіш үстеуі (усилительное) қалай? (қандай?) әбден, тым, ең, ылғи, кілең, сәл, өңкей, тіпті, нақ, әнтек, мүлдем, дәл, нағыз, керемет, орасан, ерен, әрең, аса, өте 6. Мақсат үстеуі(цели) қалай? не мақсатпен? әдейі, әдейілеп, жорта, қасақана т.б. 7. Себеп-салдар үстеуі (причины) не себепті? неге? қалай? босқа, бекерге, жоққа, құр босқа, лажсыздан, амалсыздан, шарасыздан Шылау союзы (Өз алдына толық мағынасы жоқ,сөзге қосымша мағына беріп,байланыстырып тұратын көмекші сөздерді атайды) Сөздердің байланысу түрлері 1.қиысу 2. меңгеру 3. матасу 4. қабысу 5. жанасу. 1. Қиысу Атау септікте тұрған сөздің жіктік жалғаулы сөзбен байланысы. Бастауыш пен баяндауыштың байланысы. 1-жақ. Мен сөйлеймін. Біз сөйлейміз. 2-жақ. Сен сөйлейсің. Сендер сөйлейсіңдер. (Сыпайы түрі) Сіз сөйлейсіз. Сіздер сөйлейсіздер. 3-жақ. Ол сөйлейді. Олар сөйлейді. 2. Матасу Ілік септіктегі сөз бен тәуелдік жалғаулы сөздің байланысы. 1-жақ. Менің кітабым. Біздің кітабымыз. 2-жақ. Сенің кітабың. Сендердің кітаптарың.. (Сыпайы түрі) Сіздің кітабыңыз. 3. Меңгеру Сөз бен сөздің атау мен ілік септіктен басқа септік жалғаулары арқылы байланысуы.Бұл сөздер бірін-бірі бағындырады.Бағынатын сөздер меңгерілетін(барыс,табыс,жатыс,шығыс,көмектесептіктеріндегі сөздер),бағындыратын сөздер-меңгеретін(етістік) сөздер. Үйге бардым,үйді көрдім,үйде болдым. 4. Қабысу Орын тәртібімен байланысқан сөз тіркесі.Мұнда сөз тіркесінің алдыңғы компоненті соңғысын айқындап,анықтап тұрадыда,қандай?,қай?,қанша?,қалай?,қайтіп?деген сұрақтарға жауап береді. Темір күрек,биік тау,үш кісі,оқыған адам. 5. Жанасу Үстеудің (қимыл-сыннан басқа )немесе шылаудыңөзінен кейінгі сөзбен байланысуы.Жанаса байланысқан сөздер сөйлемде пысықтауыш пен баяндауыш болады. Кеше қарындасым келді.Шығысқа дейін жүретін ұзақ жол. Оқшау сөздер (Сөйлем құрамында айтылса да, оның мүшелерімен грамматикалық байланысқа түспейтін, сөйлем мүшесі болмайтын сөздер) 3 1. Қаратпа сөз Сөйлеуші тыңдаушының назарын аудару үшін атын атайды, лайық сөздерді қолданады. Тыныс белгілері: үтір, леп белгісі. Мысалы: Абай, осы сен ақынсың-ау! Айта беріңіз, ана. Кел, балалар, оқылық! 2. Қыстырма сөз Сөйлемде айтылған ойға айтушының түрліше көзқарасын білдіретін оқшау сөз. Мағынасына қарай: 1. Қуаныш, реніш, аяушылық, өкінішті білдіреді. Бақытыма қарай Амал қанша Өкінішке орай 2. Растау, теріске шығару мағынасын білдіреді. Сөз жоқ Әлбетте Шынында Рас Бәсе Әрине Дау жоқ Дұрысында 3. Ойдың кімнен шыққанын білдіреді. Меніңше Оның пікірінше Мараттың айтуынша 4. Күмәнді ойды білдіреді. Сірә Мүмкін Бәлкім Кім біледі Байқаймын 5. Ой тәртібін білдіреді. Біріншіден Екіншіден Алдымен Ақырында Қорыта айтқанда Ең әуелі 6. Бір ойдың алдынғы оймен байланысын қорыту ретінде айтылады. Олай болса Қысқасы Демек Әйтеуір Сөйтіп Айтпақшы Сонымен 3. Одағай Сөйлемдегі айтылған ойға байланысты түрліше көңіл-күйін білдіретін сөздер I. Тұлғасына қарай (по способу образования) 1. Негізгі (непроизводные) Ой, ей, оһ, аһа, уа, уай, я, е, әй, ә, о, а, пай, беу, жә, тәй, тек, т.б. 2. Туынды (производные) Бәрекелді, япырай, япырмай, ой, алла-ай, әттеген-ай, о, тоба, астапралла, т.б. II. Құрамына қарай (По составу) 1. Дара (Простые) А, ә, е, я, ей, әй, уа, пай, оһ, алақай, шіркін, ойбай, тәйт, жә, тек, әйт, т.б. 2. Күрделі (Сложные) Тәй-тәй, қаз-қаз, әлди-әлди, аухау-аухау, құрау-құрау, пұшайт-пұшайт, т.б. Одағайдың мағыналық түрлері (разряды междометия) Түрлері (типы) Одағайлар (междометия) Мысалдар (примеры) 1. Көңіл-күй одағайлары (Эмоциональные) а) қуанышты білдіретін одағайлар ә) таңдау, сүйсінуді білдіретін одағайлар б) өкінішті білдіретін одағайлар Ой! (Ой!) Бәрекелді! (Браво) Опырмай (Ох!) Құдай-ай! (Боже мой!) - Ой, қандай тамаша! - Ой, какая прелесть! - Бәрекелді, өлеңді жақсы айтасың! – Браво, хорошо поешь! - Опырмай, не болар екен! - Ох, что теперь будет! - Құдай-ай, бұл не дегені? - Боже мой, что это значит! 2. Жекіру, ишарат одағайлары (Императивные) Жә! (Хватит!) Тайт! (Цыц!) Тек! (Цыц!) Жә, күңкілдеме! Хватит, не ворчи! Тәйт! Кет!, Жоғал! Цыц! Вон!, Отсюда! Тек! Олай ойнаушы бол! Цыц! Не смей так шутить! 3. Шақыру одағайлары (Призывные) а) адамға бағытталған (қолдау, уату одағайлары) (обращение к людям) ә) малға бағытталған одағайлар (обращение к животным) Әй! (Эй!) Әлди-әлди! (Баю-баю!) Аухау-аухау! Әй, Ерік, қайдасың? Бері кел! Эй, Ерик, где ты? Иди сюда! Әлди-әлди, әй, бөпем! Баю-баю, баюшки! Аухау-аухау! Әукім-Әукім! (корове) 4. Тұрмыс-салт одағайлары (Бытовые) Ассалаумағалейкум! (Здравствуйте! Кеш жарық! (Добрый вечер! Рахмет (Спасибо) -Ассалаумағалейкум, Абай аға! - Здравствуйте, Абай ага! - Кеш жарық! – деді ол. - Добрый вечер! – сказал он. - Берген ақылыңызға рахмет! - Спасибо за совет! Синтаксис Сөз тіркестері мен сөйлем, сөйлемнің түрлерін зерттейтін тіл туралы ғылымның бір саласы Не жатады? • Сөз тіркесі словосочетание • Жай сөйлем простое предложение • Құрмалас сөйлем сложное предложение Сөйлем Предложение Тиянақты ойды білдіретін синтаксистік бірлік Айтылу мақсатына қарай сөйлем 4 түрге бөлінеді. Түрі Тыныс белгісі Мысалдар Хабарлы сөйлем Нүкте (.) Сағат тоғызда жұмыс басталады. Сұраулы сөйлем сұрау белгісі (?) Бүгін сабақта кімдер жоқ? Лепті сөйлем леп белгісі (!) Алақай,әжем келді! Бұйрықты сөйлем нүкте,леп белгісі (!) Балам, жылы киін. Жап аузыңды! Сөйлем мүшелері Члены предложения Сөйлем құруға қатысқан сөздерді сөйлем мүшелері дейміз. Сөйлем мүшелерінің белгілері: 1.Толық мағыналы сөз болуы керек; 2.Сөйлемдегі басқа сөзбен байланысып тұруы керек. 3.Сөйлем мүшелерінің бірінің сұрауына жауап беруі керек. Сөйлем құрамында тұрса да,сөйлем мүшесі бола алмайтындар: 1.Шылау сөздер. Одағай сөздер. Көмекші етістіктер 2.Қаратпа сөздер. Сөйлем мүшелерінің шартты сызық белгілері: Бастауыш бір түзу сызық Баяндауыш қос түзу сызық Толықтауыш -------- үзік сызық Анықтауыш ирек сызық Пысықтауыш пунктир Тұрлаулы мүшелер (главные члены предложения) Сөйлем мүшесі Грамматикалық-мағыналық белгілері. Мысалдар Б А С Т А У Ы Ш Атау септік тұлғасында тұрады. Іс- оқиғаның иесін білдіреді. Сұрақтары:Кім? Кімдер? Не? Нелер? Баяндауышпен қиыса байланысады. Құрамына қарай дара , күрделі болып бөлінеді Мұрат(кім?) қалаға келді. Есік(не?) ашық тұр. Бүгін күн(не?) жылы. Ақылды(кім?) ісіне сенеді. Үшеуі(кімдер? кетіп қалды. Үлкендер(кім-дер?) балаға қарады. Оқыған(кім?) білер әр сөзді. Сөйлем мүшесі Грамматикалық-мағыналық белгілері Мысалдар Б А Я Н Д А У Ы Ш Бастауыштың ісін, жай-күйін білдіреді. Іс-оқиғаның қай шақта болғанын көрсетеді. Сөйлемді тиянақтап тұрады. Кейде бастауышсыз-ақ сөйлемге ұйытқы болады. Сұрақтары: Не істеді? Қайтті? Мерей Алматыда тұрады. Ол қуанды. Айнұр әдемі. Мектеп үлкен. Мен баспа қызметкерімін. Далаға шықтым. Берік машинамен келе жатыр. Тұрлаусыз мүшелер Сөйлем мүшесі Грамматикалық-мағыналық белгілері Мысалдар Т О Л Ы Қ Т А У Ы Сөйлем мүшесі Сөйлемде іс-оқиғаны заттық мағына жағынан сипаттайды. Тұлға жағынан: барыс,табыс,жатыс, шығыс,көмектес септіктерінің жалғаулары жалғанады. Сұрақтары: Кімге?Неге? Кімді?Нені? Кімде?Неде? Кімнен? Неден? Кіммен? Немен? Қанат саған хат жазды. Олар Медеуді аралады. Ерсұлтан-да шана бар. Майра кітапхана-дан келді. Әкесі баласы-мен отыр. А Н Ы Қ Т А У Ы Ш Сөйлем мүшесі Грамматикалық-мағыналық белгілері Мысалдар | |
| Просмотров: 1831 | Загрузок: 46 | Комментарии: 1 | | |
Пятница, 2024-04-26, 1:36 PM
Приветствую Вас Гость
Приветствую Вас Гость
Форма входа |
|---|
Категории раздела | |||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
|
Социальные закладк |
|---|
Поиск |
|---|
Друзья сайта |
|---|
Теги |
|---|
Статистика |
|---|