Қазақ халқының рухани өміріндегі күрделі де өзіндік ерекшелігі мол жыл мұраның бірі – ән өнері, әншілік дәстүр. Ән-сезімінің сыртқа шығарудағы өнер адамының табиғи құралының бірі. Музыка мектебінің қазақ халық аспаптар, дәстүрлі әнші мамандығындағы оқушылар қазақ халық әндерін және халық композиторларының әндерінің төл нұсқасын сақтап, кейінгі ұрпаққа жеткізуші. Бұл пәнде әндердің шығу тарихы, халық композиторларының өмір жолымен, шығармашылығымен танысады.
Әр әннің ішкі қыр-сырын үйреніп, оны тыңдаушыға жеткізетін халық әндерінің қалпын сақтап қалатын, осы дәстүрді әншілік сныпта оқып жатқан оқушлар. Домырамен ән айту сабағы оқушыларды кәсіби деңгейде болуға үйрететін пән болып табылады. Дәстүрлі әнімізді насихаттайтын, кішкене әншілерді даярлайды, халық әндері мен халық композиторларының өмір жолы мен шығармаларын аз да болса мағлұмат беру. Істеу қабілеті арқылы үйренетін дәстүрлі әндер, ырғақты сезіну, дыбысты таза есту, әнді тез арада есте сақтау сияқты қабілеттеріне қарап, онымен қоса дауыс көлеміне байқап репертуар таңдап беру сабақтың тақырыптық деңгейіндегі өзара жалғастығы белгілі жүйемен жүру. Оқушының алған ән репертуары ұстаздың біліктілігімен қаралып, айту үрдісін көрсетіп, әнге төселіп үйренгенше мұқият тексеріп отырған абзал. Әнді үйренген соң, оның орындаушылық шеберлігі, мазмұны талданып, ішкі жан дүниемен айтуға көңіл бөлу қажет. Оқушыға әнді үйретер алдында әннің шығу тарихы, ән жайында аңыз-әңгімелермен айтылып ән авторларының өмірлік ортасын, тұрмыс-тіршілігін айтып, әннің жанрлық және дәстүрлік сипатын, орындаушылық ерекшелігін барынша түсіндіріп отырған дұрыс. Ғасырдан жалғасып келе жатқан халық әндеріне құлақ салу, халқымыздың қанымен бірге пайда болып, ажырамас серігі болып кеткен ән өнерін жастарға яғни, келешек ұрпаққа таза жеткізу шарт. Оқушының орындаушылық шеберлігіменқатар, көркемдік әдеби оймен, әуендік талғамының да тұрақты өсіп тұруына үнемі назар аударуы, оқушының жан-жақты дамуы, шеберлік деңгейімен адами және рухани байлығының астасып жатуы, музыкаық білімі мен тәрбиесінің негізгі мақсаты екенін білу, және осы тұрғыда арттыру. Сонымен қатар, музыкалық қабілет бар оқушының оқу үрдісінде кәсіптік деңгейге көтерілуі пәннің жан-жақты оқытылуына байланысты. Мысалы, оқушы «Шіркін-ай» халық әнін алды дейік, біріншіден ән тарихын әңгімелеу, жұүрегіне қондыра білу. Ол әнді өзі түсінген жағдайда, тыңдаушыға жеткізе алады. Әннің шығу тарихы, мазмұны, аймақтық ерекшелігі, дұрыс түсіне білу, ән әуенін таспа арқылы яғни, тыңдау, әншілерді құйма құлақтар дейміз, яғни, тыңдау арқылы санаға құю ән иірімін әуенін таза алу керек. Сонан кейін домбыра қағысы, шертісіне көңіл бөлуАрқа әндеріне көбіне шертпе қағыстары ауадай қажет. Қосалқы сабақ, домбыра сабағының көмегі болу әбден керек, әнші күйшідей домбыра ұстаса, еш артығы жоқ. Әншімен күйшінің домбырадағы оң қол, сол қол қойылымдарының, еш бөлер жарары жоқ. Әрі қарай дауыс тазалығы, сөз мәтінін дұрыс жеткізу мен сахналық мәдениетіне қарасақ. Дауыс қою жұмысы тәжрибелі вокал мамандарына жүктеледі, ал диофрагманы дұрыс қалыптасуы үшін толық ноталы халық әндерінен бастаған жөн. Дыбыс тазалығына қол жеткізу үшін жоғарғы төменгі, кеуде резонаторларының жұмыстарын қадағалау. Ауыз қуыс, мұрын кеңірдек арқылы тербелістерді қалыпқа келтірегеннен кейін кеуде резонаторларын қалыптастыру қажет. Дұрыс дем алу мен дем шығару ауфакталық сезім – деп білеміз. Әншілік дауыс – табиғаттан әр адамның өзіне тән дауыс биіктігі тембрімен қуаты болады. Жай адамды әнші қылдыру мүмкін емес, менін қорқатыным, кей оқушылар, әнді сүйгені соншалық ештенені байыбына бармай жатып қып-қызыл болып шыңғыра айғалай ән айтады, мүмкін ол связкаға әсер беріп бөбешік жыртылса, ол адам мүлдем үнсіз қалуы мүмкін, ол мен үшін бірінші мәселе. Осы мәселе қабылдау яғни, іріктеу кезінде көп кездестірдім. Азда болса тәжірибелі вокалдардан сабақ алған жөн, ал дәстүрлі әншілерге, қазақи дәстүрлерді сақатй отырып, дыбыстың қуаттылығымен сапасын арттыруға қол жеткізу үшін вокалды әртүрлі жаттығулар жасау, онсыз дауыс техникасын жетілдіру мүмкін емес. Қазақы дәстүрлі вокализм мен опералық вокалдың бөліп жарары жоқ. Жүсіпбек, Манарбектер алғашқы опера әншілері болған бұл тұрғыда Қазақ Ұлттық музыка академиясының профессоры – Канат Омарбековтың методикасын айтылған вокал жүйесіне арнайы тоқталу себебім, әсіресе, мен сияқты мамандықтан дәріс беруші ұстаздар вокал мәдениетінен сауатты болуы өмір талабынан туындап отыр. Әннің түп нұсқасын сапалы үйрету үшін дауыс тазалығы негізгі талап болып табылады. Халық әндері диапазон жағынан аса күрделі емес, әуен жағынан бай, қабылдауға тез қанымды әндер. Сол сияқты орындаушылық шеберлікті талап ететін көркемдік кәсіби жағынан күрделі туындылар. Ән тарихын әңгімелеп беру, ыңғайлы отырыс, оң және сол қол қойылымы, дыбыстың ұзақтығын ұстай білу.
Қағыстар оның ішінде жақсы шерте білу яғни, домбыра тарту техникасын (шеберлігін арттыру). Әйгілі орындаушыларды тыңдай отырып, өзіндік орындаушылық шеберлігін тыңдау. Әннің мәтініне қарай қыр-сырды ашып айтуды үйрену.
Айнаға қарап орындаушылық ерекшеліктерін жетілдіру. Үнтаспа тыңдау, дикциямен жұмыс істеу. Әннің сөзін мағыналы жаттау. Осының бәрін біле отырып, кей оқушылар ән буынын таза буындағанымен, ән айтқанда ән әуені бөлек-бөлшек орындайды, немесе нағыздап айту біздің вирусты ауруымыз. Одан құтылу үшін таспаны көп тыңдаған жөн, және әнді соғұрлым көбірек орындау қажет. Сонда ғана ән жалғасымы үзілмей әдемі естіле орындалады. Ән айту әңгіме айтумен тең деп түсінген дұрыс.
|