Педагогтарға арналған кеңес

«Су құпиясы»
(Су эксперименттері-физика әлеміне саяхат)
Физика-жәй ғана ғылым емес, оның құпияға толы сиқыр да бар. Өйткені заттарды ұшыратын, ауаның қозғалуын, судын айналуын бәрі – бәрі кішкентай балаға құпия.
Су –бұл өмірдін негізі. Ең бірінші Жерде судын ішінде тіршілік туды, планетаның көп бөлігі сумен жамылған, ал адамның денесі 75% судан құрылған. Бірақ барлығымызға жақсы таныс су бізді таңғалдыруы мүмкін. Еш қандай нәрсе Жерде үш түрде кездеспейді, бұл: қатты, сұйық және бу жағдайда. Суық болса су мұзға, қарға, қырауға айналып қалады, ал жылы кезде газға әлде буға.
Балалармен зерттеу әрекетін өткізгенде, таныстыруды судың ең жайлы қасиеттерінен бастаңыз. Суды стақанға құйып, бала бұны иіскеп, дәмін татып көрсін. Зерттеу әрекеті қызықты болу үшін кейіпкер келу керек. Мысалы: басқа планетадан келген қонақ. Ол ешқашанда суды көрмеген және дәмін татпаған, сондықтан судың не екенін айтып, таныстырайық. Ойын арқылы бала ең мағыналы судың ерекшілігін тани біледі: бұл мөлдір, дәмі, иісі, түсі жоқ сұйықтық. Өмір сүру үшін, су өтте қажетті.

Су - сүйықтық.
Екі тарелкеге (кіші, үлкен) су құйылады. Ешқандай алдында кедергі болмаса су барлық жерді алады. Су сұйықтық болғаннан, ағады.

Су – мөлдір.
Бір стақанға су, екіншіге сүт құйылады. Балаларға тапсырма беріледі, әрбір стақанға моншақтар салу. Су толған стақанда моншақтар көрінеді, өйткені су мөлдір.

Дөнгелек су, шаршы су.
Суды әр түрлі қалыпты ыдыстарға (дөңгелек, шаршы, сопақша түрлі) құйып, көрсету: судың өз қалыпы жоқ.

«Керемет су»
Судын дәмі жоқ. 4-5 стақанға су, сүт, шырын, шай, кофе т.б құйылады. Балалар көздерін жұмып стақандардың ішіндегі сұйықтардың дәмін татады. Дәмін татып «Бұл не?» деген сұраққа жауап береді (өз түсініктерін айтып береді ) бұл шәй - тәтті, шырын – қышқыл. Балалар осы эксперимент арқылы біледі, судын дәмі - жоқ. Бірақ адам көп ішпегенде қатты шөлдеген кезінде судан керемет дәмді нәрсе таппайды.

Судын иісі қандай?
Біз білеміз судың дәмі жоқ, ал енді иісі жоқ екенің көрейік. Ол үшін тағыда ойнап көрейік. Стақандарға су, шырын, кофе құйылады. Балалар көздерін жұмып, «Қай стақанның ішінде су, иісінен біл» деген тапсырма беріледі. Бала иісі жоқ стақандағы сұйықтықты көрсетеді.

Шәй мен қант.
Балаларға шәй берер алдында түсіндіру керек. Жәй судың ішіне заваркамен қант салынады. Су сұйықтық, бұның ішінде кейбір нәрселер еріп қалады. Стақанға су құйып ішіне әр түрлі нәрселерді ерітіп көрейік. (Тұз, қант, кофе, рис, бал, құм, моншақ). Су барлық нәрселерді еріте алмайды.

Судың түсі жоқ.
Стақандардың ішіндегі суды түрлі-түсті бояулар мен бояу. Ал бір стақандағы суды өз түрінде қалтыру - мөлдір, түссіз.

Батады – батпайды.
Эксперименттер кезінде балалар байқайды, кейбір нәрселер суда батады, кейбірі судың үстінде жатады.Сондықтан келесі зерттеу эксперименті ойын арқылы ұсынылады. Тышқандар өзеннің басқа жағасына жету үшін қайық саламыз деп балалардан көмек сұрайды. Қандай құралдардан қайықты салу керек екенің эксперимент арқылы көрсетейік. Үлкен шашкіге су құйып, әр түрлі заттарды (тас, қағаз, пластмасса, ағаш, темір, жәндік т.б) суға салып, батпайтын заттарды бөлек алу керек. Эксперименттің нәтижесі: ауыр, тығыз нәрселер батады.

Қызықты қайық
Балаларды таң қалтырайық. Үлкен шашкіге су құйып, балаларға ермексаздың үзіммін салғызайық. Әрине, ермексаз батады. Балалар ермексаздың жүзе алмайтынын біледі. Ал енді бұл ермексазды жүзуге «үйретеміз» деп одан жалпақ қайық жасап суға жеберейік. Керемет жағдай, суға батқан ермексаз қайық боп батпай тұр. Судың үстінде батпай тұрған заттардың қалыпына да байланысты.

Жаңбыр, жау!
Суды краннан құйып, өзеннен алуға болады, бірақ ең қызықты су, аспаннан жауған. Жазғы жаңбыр жерге жауғанда, барлығы гүлдей бастайды. Жаңбыр қайдан пайда болады? Біз сиқыршымыз, сондықтаң өз жаңбырымызды істейік. Кішкентай ыдысқа су құйып, отқа қою керек. (май шамға да қайнатуға болады). Су қайнап бу шыққан кезінде, ыдысты суық қақпақпен жабамыз. Біраздан кейін қақпақты көтеріп, үстіндегі су тамшыларды көрсетіп астыға тамызу. Бұл әрекет есте қалу үшін, балаларға бұлт пен жаңбырды салғызу. Суық қақпақта бу суып, сұйықтыққа айналады. Бұл құбылысты конденсат деп атайды.

Су фокустары.
1. Су сиқыршы сондықтан сендерге нағыз фокус көрсетеді «Сүңгі мейіз» атындағы. Банкаға су құйып 2 кішкентай қасық уксуспен нан содасын салып, ақырын араластыру. Бұл судын ішіне мейіз салынады. Мейіз суға батып, сосын көтеріледі. Солай бір неше рет батып, көтеріледі. Сода мен уксус қосылғанда газға айналады. Газ судан жеңіл, сондықтан судын үстіне шығуға тырысады, мейізді өзімен бірге көтеріп. Мейіз ауыр болғандықтан қайта суға батады. Осыны айтпауғада болады, балаларға бұл кішкентай ғажайып боп қалсын.
2. Күнге, жылы жаққа екі бірдей белгіленген стақанда бірдей су құйылған. Бір стақан қақпақпен жабылған, екіншісі ашық. Келесі күндерде бақылау: жабық стақанда су өлшемі өзгермеген, ал ашық стақанда су азайып қалды, өйткені жылы болғандықтан су буланып, көзге көрінбейтін бу бөлшекке айналады. Ауаға ұшып,тарқайды. Сондықтан су нәрсе қашан болсада әйтеүр кебеді.

«Кішкентай тамшы және оның оқиғасы».
Бұл әңгімені айтқан кезінде балаларға қимылымен бейнелеуге болады.
«Бір күнде аспанда кіштентай тамшы дүниеге келді. Тамшы өсіп, үлкен болып, енді оған жерге түсуге болады. Тамшы жерге түсіп, секіріп, ойнайды. Бірақ жалғыз ойнағандықтан тамшының іші пысты. Тамшы достарын іздеді, өзіне ұқсайтын тамшыларды тапты. Бірге жиналып тамшылар көңілді жылғалар боп ағып жүрді (балалар бір-бірінін қолдарынан ұстайды) ,сонан соң жылғалар бірге кездесіп өзен болады. (Алдыға тұрып, балаларды қатар «өзеннің» айналасымен жүргізу). Тамшы – саяхатшылар үлкен өзенде жүзді. Өзен ағып-ағып шегі жоқ мұхитқа қосылды (балалар шеңберге тұрады). Тамшы мұхитта жүзіп аспанға қарап, үйде тосып тұрған бұлт – анасын еске алды. Сол кезде күн шығып, жылытып, тамшылар жеңіл боп үстіге көтерілді (балалар отырып, қолдарын үстіге созып, тұрып биікке созылады). Тамшылар үстіге ұшып өз бұлт – аналарына қайтты. Енді демалып тағы да саяхатқа шығады».
Балалар осындай іс-әрекеттер арқылы қызықты және көңілді ойнай отырып, оқиды оқиды.

Семей қаласы