Тоқымтаева А.Р.
қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімі
Семей қаласы
№10 орта мектеп

Ќазаќ халќыныѕ ўлттыќ дјстїрі мен салт-санасын сґз еткенде халыќтыќ психологияны, оныѕ ішінде адамныѕ жан дїниесініѕ тілдегі кґрінісі--јсіресе ќазаќ халќына тјн, ґмірдегі јртїрлі жайттардан алынєан ілімін бір-екі ауыз сґзбен єана тїйіндейтін маќал -мјтелдердіѕ маѕызы зор. Ќазаќ халќы маќал-мјтелдерге ґте бай, ўрпаќтан-ўрпаќќа таралып, таєылым беріп келе жатќан жастардыѕ бойында жаєымды мінез ќалыптастыруєа їѕдейтін халќымыздыѕ осы бір ґшпес ќазынасын ўрпаќ тјрбиесінде ўтымды пайдалана білуге үйрету –басты баєыттарымыздың бірі.
Бїкіл халыќ ўстанатын тјліми нормаларды адамныѕ жан-дїниесіне орайластыра баяндайтын ќолданбалы мјні зор психология єылымыныѕ бір саласы халыќтыќ психология деп аталатынын баршамыз білеміз. Мўнда єасырлар бойы сўрыптала жинаќталып, жїйеге тїскен ўлттыќ дјстїр, салт-сана, јдет-єўрып, ўрпаќтан-ўрпаќќа біртіндеп жалєасатын адамгершілік, аќыл-ой, эстетикалыќ таным, еѕбек, дене тјрбиесі, т.б. нормалар мен принциптер, яєни халыќтыѕ жан-дїниесі, ґзіндік мінез-ќўлќы, іс-јрекетініѕ ішкі астарлары сґз болады. Халыќтыќ психология психика мен мінез-ќўлыќтыѕ ќанєа «сіѕген», тез ґзгеріп, не жоєалып кетпейтін ўлттыќ бітісі, мезгіл мґлшерімен алєанда ўзаќ дјуірдіѕ желісі.
Ўлттыќ дјстїр мен салт-сананыѕ адам психологиясынан елеулі орын алатын біркелкі тўраќты ќўбылыс екендігін јр кездері єўмыр кешкен єўламалар ерекше атап кґрсеткен еді. Халыќтыќ психология - адамдардыѕ ќоєамдыќ жјне жеке тјжірибесінен, ґмірдегі пайымдауларынан туындайтын ќарапайым психологиялыќ білімдердіѕ жїйесі. Бўл адам мінез-ќўлќыныѕ ґзіне тјн психикасы жґнінде біршама мјнді маєлўматтар беретін ілім-білімдердіѕ жїйесі. Јйтсе де, арнайы јділ єылыми жїйеге негізделмегендіктен, бўлар адам психологиясын жан-жаќты ажыратуєа жарай бермейді. Мўндай жаєдайда біз тек єылыми психологияныѕ деректеріне єана сїйенеміз.
Жоєарыда айтќанымыздай, этнопедагогика ќарастыратын жайттар фольклор, ауыз јдебиетінде ґлшеусіз мол. Мјселен, ќазаќ халќыныѕ аѕыз- јѕгімелерінде, батырлыќ эпостарында, ертегілері мен салт-сана жырларында, айтыс ґнерініѕ сан алуан тїрлерінде адамныѕ (жас, еркек, јйел, ер, ќария) жан жїйесініѕ небір тїрлері кґрініс беріп жатады.
Ертеректе кґшпелі тўрмыс салтында маќал-мјтелдер мектеп пен мўєалімніѕ, кітап пен баспасґздіѕ ќызметін алмастырды. Ол айналадаєы сыры мол дїние туралы білімніѕ сўрыпталєан жиынтыєы, халыќтыѕ ґзінше шаєын ауызша энциклопедиясы єана емес, ўстаздыќ, тјлімгерлік рґл де атќарды, адам бойындаєы барлыќ жаќсылыќты асќаќтатып, жамандыќты жерлеп, кїлкіге айналдырды. Мўндаєы аќыл-кеѕестер ќысќа да нўсќа јрі тўжырымды болды. Бўлардыѕ бала тјрбиесіндегі орны да айрыќша еді. Халыќ даналыєы ата-анаєа ўрпаќ тјрбиесі женінде ґзінен бўрынєылардыѕ моральдыќ-психологиялыќ, медициналыќ-гигиеналыќ, ґнер-сайыскерлік ой-пікірлерін де шоєырландырып, бїкіл халыќтыѕ тјлімдік тјжірибесін мирасќа ќалдырып отырды.
Бала ўєымына лайыќты пайдалы кеѕестерде айналадаєы дїние мен адамныѕ ґзара ќарым-ќатынасын јр ќырынан ќамтыєан саналуан аќпараттар аз болмайтын. Мўнда оќу мен еѕбек, ойын мен ґнер, сондай-аќ адамныѕ жаќсы-жаман ќасиеттері, елін сїю, ата-ананы ќўрметтеу, їлкенді сыйлау, т.б. їлгі-ґнегелер бала санасына біртіндеп ќўйыла беретін. Сондыќтан да маќал-мјтелдерде ќай халыќтыѕ болмасын ілкі психологиялыќ, жас ерекшелік, медицина, музыка, спорт, ќоєамдыќ психология деректерімен астарлас наќты тјжірибеге негізделген ќызыќты идеялар топтасќаны хаќ. Ќазаќ маќалдары адамныѕ жан дїниесіне тереѕ бойлап, кісініѕ ќарым-ќатынасын аша тїсуде ґнеге мектебі дерлік. Мјселен, халыќ ўєымында аќылдылыќ - баєа жетпес ќазына. Бўл туралы халыќ: «Тїйедей бойыѕ болєанша, оймаќтай ойыѕ болсын», «Аќыл озбайды, білім тозбайды» дейді. Аќыл-білім, тјжірибе - тјлім-тјрбиеніѕ нјр алатын бастауы. Демек, јрбір адам тіпті кїнделікті кїйбеѕ тіршілігінде де істі аќылєа салып отырмаса болмайды, онсыз маќсатќа жету ќиын. Алдаєы іс-јрекеттіѕ нјтижелілігін болжау да аќылєа байланысты. Маќалдар сґзді салмаќтап, ойлана айтуєа їйретеді: «Ойнап сґйлесеѕ де, ойлап сґйле», «Андамай сґйлеген ауырмай ґледі». Халыќ даналыєы бґспе сґз бен мылжындылыќты ўнатпай, ондайларды ґткір сынєа алєан. «Ќўрєаќ сґз бас ауыртар», «Кґп сґз - кїміс, аз сґз - алтын», «Ќысыр сґзде ќырсыќ кґп», т.б.. Осы айтылєандардыѕ бјрі-бјрі аќыл-ой мен зерделіліктіѕ сґйлеу мјдениетімен тыєыз ўштасып отыратынын меѕзейді. Жалпы, бейнелі сґз, шешендік ґнерге ќўрмет о бастан-аќ ќазаќ психологиясына тјн сипат. Ш.Ујлиханов: «Ќазаќ шешендікке ќўмар, ол сґз ґнерін, јсіресе јзіл-оспаќты ќатты сїйеді», - деп тегін айтпаєан.
Адам жан-дїниесініѕ тілдегі кґрінісі, яєни ой шындыєыныѕ сґз арќылы кґрінуі де маќал-мјтелдерде кеѕінен бейнеленген. Сґз - кїшті, ќуатты, ќўдіретті ќару.
Адам баласы јртїрлі жаєдайда тјрбиеніѕ јралуан јсерінде болып, јр салада ќызмет етеді. Осы фактордыѕ бјрі оныѕ жан-дїниесініѕ ќалыптасуында елеулі із ќалдырады. Кісі оќу, іздену, тјрбиелену арќылы ґзін-ґзі сомдайды. «Кґре-кґре кґсем болар, сґйлей-сґйлей шешен болар», «Адам туа білмейді, жїре біледі» деу осы айтылєанныѕ дерегі.
Халыќ даналыєында адамныѕ моральдыќ-психологиялыќ ерекшеліктері жай кґрініс таппай, оны ќалыптастырудыѕ жолдары да сґз болєан, бўларды ќалайша тјрбиелеуге болатындыєы жайлы тїйіндер де айтылады. Маќал-мјтелдерден патриоттыќ, ерлік, достыќ, жолдастыќ, кішіпейілділік, ќарапайымдылыќ, махаббат, сїйіспеншілік, ўстамдылыќ, шыдамдылыќ, ќайраттылыќ, табандылыќ, т.б. осы іспеттес кісілік ќасиеттер жайлы насихат кґп ўшырасады. Адам бойындаєы жалќаулыќ «Жўмыссыз жастыѕ жїргені сґкет» деген сияќты маќал-мјтелдермен јшкереленген.
Жас ўрпаќты жаєымды мінез-ќўлыќќа тґрбиелеудіѕ тїрлі јдіс-тјсілдерімен ќатар, ўстаз тјлімгерлерге баєышталєан маќал-мјтелдер де бір тґбе. Баланыѕ алєашќы тјрбиешісі - ата-анасы. Олар ґз аќыл, білім, жаќсы мінез-ќўлќымен, ќысќасы бар болмыс-бейнесімен баласына їлгі болуєа тиіс. «Ўстазы жаќсыныѕ ўстамы жаќсы», «Јкеге ќарап ўл ґсер, анаєа ќарап ќыз ґсер», «Јке балаєа сыншы» деген сияќты маќалдар мінез сипаттары туа бітпей ортаныѕ ыќпалымен ќалыптасады деген ойды ўќтырады. Ендеше, ќазаќтыѕ маќал-мјтелдерін, ќанатты сґздерін ўрпаќ тјрбиесінде ўтымды пайдалана білуіміз ќажет.