Кіріспе: Футбол дене шынықтыру бойынша бағдарлама материалдарының бір бөлімі болып табылады және әр түрлі сыныптардын эмоционалдық түрі.Футбол мектеп бағдарламасына және жалпы қалалық спартакиада бағдарламасына кіреді. Осы тұрғыда үлкен топтарды дайындаймын, футбол командалаының дайындығын бақылаймын және алдыма анық мақсат қоя отырып бағалау әлеметтерін жүргіземін. Осылайша кешенді бақылауды педагогикалық, медико-биологиялық, әлеуметтік, психологиялық түрлерге және жүйелі, ағынды, циклдық, кезеңдік деп бөлуге болады. Бақылау түрлерінің жүзеге асыруы тиісті кезені мен анықтауға болады,зерттеу нысаны туралы толық ақпарат алу үшін кезең түрлері бойынша бақылауды тиісті түрде жүзеге толық асыру қажет. Осы мақсаттарды алдыға қоя отырып, тақылау түрлері қандай сұрақтарға жауп беретін және әр кезеңде дайындалуда тестілеуді қолдану үшін педагогикалық, медико-биологиялық, әлеуметтік-психологиялық бақылаудың қайсысы қажет екенін анықтау керек. Педагогикалық бақылау футболшылардың спорттық-техникалық дайындығының бағалануы және олардың ағзаларының қызметтік мүмкіндіктерінің, күш-қуатының сәйкестілігіне анықтау мақсатында педагогикалық әсер ету туралы ақпарат алуға жауап береді. Спортшының барлық бапкерлік және жарысушылық іс-әрекеті атап айтқанда берілген спорт түріне қажетті мықты тәжірибе жинақтауына бағытталған. Осы тәжірибелерді жинақтау мөлшерлері бойынша олардың тиімді кұрамы кемелденеді, тәжірибе алу процесінде қозғалыс актілері қалыптасады. Мен оқушылармен бірқатар жұмыстар жүргіземін, аптасына 4 рет футбол бойынша беремін, мысалы допты бір-біріне беру тәжірибесін өңдеу үшін арнайы жаттығулар, қақпаға доп кіргізу, допқа қарсы шығу және кері қайтаруға әрекет ету т.б. Екі адаммен топпен жұмыс жүргізу, балалармен жеке жұмыс істеу әдіс-тәсілдерін қолданамын, айына 2 рет жалпы дене тәрбиесі дайындығы және футболшылардың техникалық дайындығы бойынша бақылау тестісін жүргіземін, балалардың барлығы бірдей қысқа қашықтыққа, жүгірудің, ұзындыққа және орнында тұрып биіктіктен секірудің, допты бастан асырып қашыққа дәлме-дәл лақтырудың биік дәрежелеріне жете алмай келеді. Әлеуметтік-психологиялық бақылау спортшының ағымдағы қолданбалы мәселелеріне бағытталған психологиялық ерекшеліктерін өлшеп, қадағалауға жауап береді. Оған жеке тұлғаның психологиялық қасиеттерін анықтау (темперамент, мінез-құлық, қабілеті т.б.), сонымен қатар психологиялық процестерді қадағалау (қабылдау, байқау, көніл қою, ес, ойлау қабілеті т.б.) және жай-күйі (стресс, ашу-ыза, қатқылдық) кіреді. Аталған барлық процестер түрлі тест жүйелерін қолдану жолымен бағаланады.
Қазіргі заманғы спорттың биік ауыр жүгі, жауапты жарыстардың көптігі, олардың арасындағы бәсеке спорттық шеберліктің қолданылуы, көрнекті спортшылардың спорттық карьераларының қысқаруының жалғасулары керекті болжам жасау үшін қозғалыс сапасының дамуы мүмкіндіктерін және одан нәтиже алу қарқынының өсуінің арақатынасын ескеру қажет.
Жас спортшылардың спорттағы жетістіктерін және алдағы үлгерімдері дәрежесін болжамдарын жасап ұсыну үшін біз шығатын нәтижелердің өсуінің өзара байланыстарына талдау жүргіздік. Ювенильдік және дефинивтік қорытынды бойынша тестілеуде жалпы дайындығы бойынша 82 футболшы 11-12, 13 жастағы шамасындағы тестілеу бағдарламасына келесі тестілер кіреді: биік старттан 30 метрлік жүгіру, орнында тұрып санды жоғары көтеру арқылы 10 сек жүгіру, 3х10 м жүгіру, орнындатұрып жрғары секіру, 2000м жүгіру. Біздің өсу қарқыны бойыншажұмысымызда анықтағанымыз, бірінші және үшінші жылғы нәтижелер арасындағы қарқын болып табылады. Ювенильдік нәтижеде біз спортшының 11 жаста көсететін қорытындыларын қабылдадық. Дефинивтікте 13 жастағы көрсететін қорытындылары. Футболшылардың түрлі бапкерлік процестер кезеңіндегі жарысу іс-әрекеттері мен практикалық тәжірибелері, ойыншылардың тактикалық іс-әрекет техникасының тиімділігі, жоғары дәрежедегі ойыншылардың іс-әрекеттері көбінесе шапшандық, күш-қуаты сапасының дамуымен маңызды. Футболшшылардың шапшандығы, ептілігін дамыту бағытында дайындалу процестерін басқару үшін екі шарт қажет: дайындық барысында өзінің кеңістігі мен күш-қуаты бойынша футбол спецификасына жауап беретін күрделі жаттығулар пайдалану. Оыйншылардың тиісті бақылау жаттығуларын орындау кезінде қимыл-қозғалыстарының жүйелік қадағалауын ұйымдастыру ерте пайда болуына әкеп соқтырады, атап айтқанда дәлме-дәл дәрежеде үйрену үшін керекті жаттығулардың қайталану саны. Практикада бұл футболшының бақылау жаттығуларында матч барысында жақсы жақсы дайындалатын жағдайларға әкеп соқтырады. Түрлі бақылау түрлерін мәселелерін шешуде көмектесетін тәсілдерге талдау жасай отырып оларды кешенді бақылау кезеңдерімен салыстыру керек. Бұл кезеңдер бапкерлік процестерді жүргізу кезеңімен байланысты және олармен сай келеді. Жедел бақылау тестілеуде әр физикалық жаттығулармен жүзеге асады.
1) Шағын циклдағы әр сабақты ағымдағы тексеру .
2) Циклдік – орташа циклдегі сұрақтардың орындалуына және кезеңдік үлкен цикл. Жедел бақылау спортшының әр түрлі әсерлеріне: медициналық қадағалау, психологиялық жай-күйі.
3) Кезеңдік бақылау – дайындық түрлерін кешенді бағалау, тұлғалық қасиеттерін анықтау және психологиялық процестерді кешенді қадағалау
Әдістер: адамның кардио респираторлық жүйесін зерттеу үшін адам денесін интегралдық реографиясын тіркеу әдісі. Дем алу ишілігін өлшеу негізінде ішкі дем алудың жай-күйі, дем алу шамасы, өкпе вентиляциясы, өкпенің өмірлік сыйымдылығындағы дем алудың минуттық мөлшері. Зерттеу жүргізгенде келесі көрсеткіштер саналады: шамадан тыс тыныс алу коэффициенті, спортшылардың тыныс алу күшінің көрсеткіші, тыныштықта дайындалу, дәрежелі және тыныс алу белсенділігінің түрлі режимдерінде, көпшілігі аз ғана мөлшерлерде өзгереді, ол футболшының шеберлігі өскен сайын тұрақты бола түседі.
Нәтижелер мен пайымдаулар: Жүргізілген зерттеулер футбол бойынша жинақталған командалардың оқу-жаттығу процесін басқару проблемасын толық ашуға септігін тигізеді. Әрі қарайғы зерттеулердегі жетістіктер әдістемелік жұмыстын басқарушылық аспектісін құрастыруда жүогізіледі. Өзіміз байқағанымыздай әдіс-тәсілдер таңдау мүмкіндігі және түрлі ағзаға басқарушылық әсер ету режимінің пайдалылығын қамтамасыз етеді.

Әдебиет:
1) Спортшылардың негізгі шұғылданудын жалпы сұрақтар. Спорт физиологияның еңбек жинағы Л, 1974-130 бет;
2) Психология: В.И.Мельникова М: спорт, 1987-367 бет
3) Совет үқімет дене тәрбие жүйесі. Г.И.Кукушкин – М: 1975-556 бет

№ 66 ЖББОМ дене тәрбие пәнінің мұғалімі Мукашев Ж.С.